گزارش نشست علمی «تاریخ اجتماعی افغانستان بر اساس سفرنامه‌نگاری غربیان، سده ۱۹» 

کارگروه روابط بین الملل انجمن ایرانی تاریخ برگزار کرد:

نشست علمی «تاریخ اجتماعی افغانستان بر اساس سفرنامه‌نگاری غربیان، سده ۱۹» با حضور سخنرانان آقای محمدجاوید جویا، پژوهشگر تاریخ معاصر افغانستان، خانم دکتر جمیله یوسفی، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان و دبیر جلسه آقای دکتر امیر صمدیان در روز چهارشنبه مورخ ۲۳ اسفند 1402، ساعت ۱۶، در دفتر واقع در خیابان شهید مطهری، نرسیده به ایستگاه مترو مفتح، ساختمان ۲۴۰، ، طبقه پنجم، واحد ۲۲، برگزار شد.

در ابتدای جلسه آقای دکتر صمدیان به معرفی سخنرانان پرداختند و ضمن تشکر از آقای جویا و خانم دکتر یوسفی در بحث و گفتگوی متقابل در تاریخ اجتماعی هر دو کشور بر مبنای سفرنامه‌نگاری غربیان در سده نوزدهم بر اهمیت سفرنامه‌نگاری‌ها به عنوان یکی از منابع مهم تاریخی تأکید کردند.

آقای محمد جاوید جویا در ادامه نشست به ارائه سخنرانی خود پرداختند. ایشان سفرنامه‌ها را منابع ارزشمندی در مطالعات تاریخ اجتماعی افغانستان دانستند و دلایل و زمینه‌هایی را برای سفرنامه‌نگاری در افغانستان  ذکر کردند که از جمله دلائل و زمینه‌های مورد اشاره عبارتند از:

✓ تحولات سیاسی و جغرافیایی در سطح جهان

✓ جایگاه انگلیس، فرانسه و روسیه در نظام بین‌الملل

✓ نیاز به شناخت و کشف سرزمین‌های ناشناخته

✓ ایجاد سنگر دفاعی و مطالعات کافی برای اتاق‌های فکر انگلیس

در ادامه یک تقسیم‌بندی از تنوع سفرنامه‌نگاری غربیان در سده 19 ارائه دادند:

1- سفرنامه‌نگاری سیاسی؛ (دهه سی تا چهل نیمه اول سده 19) که نتیجه آنها: از بین بردن اعتماد به نفس حاکمان افغانستان بوده است.

2- سفرنامه‌نگاری نظامی؛ در جریان دو جنگ افغان و انگلیس

3- سفرنامه‌نگاری اجتماعی (دهه آخر نیمه دوم سده 19)

بعد از ارائه یک نقشه کلی از نگارش سفرنامه‌نگاری در افغانستان به معرفی و توضیح چند سفرنامه پرداختند، از جمله:

1. سفرنامه جورج فوستر – مأمور کمپانی هند شرقی – در اواخر سده هیجدهم میلادی (1782-1784م)
2. سفرنامه الفنستون؛ افغانان؛ فرهنگ، جای و نژاد (گزارش سلطنت کابل)
3. سفرنامه‌های الکساندر برنس (برنز)
4. سفرنامه موهن لال کشمیری؛ همراه و همکار برنس
5. سفرنامه چارلز ماسون – مورخ، باستان‌شناس و فردی آگاه نسبت به منابع تاریخ اسلام مانند بابرنامه و تاریخ فرشته؛ در چهار جلد و متمرکز بر هندوستان و افغانستان (1827-1842)

بعد از سخنرانی آقای جویا، خانم دکتر یوسفی به ارائه سخنرانی خود در موضوع سفرنامه‌نگاری غربیان در ایران در سده نوزدهم پرداختند. ایشان نیز یک تقسیم‌بندی از سفرنامه‌ها در ایران ارائه دادند که بر مبنای آن بیشتر سفرنامه‌نویسان از سه کشور روسیه، انگلستان و فرانسه بودند که با اهداف سیاسی، نظامی و اقتصادی به شرق می‌آمدند و همین رویکرد بر نوع نگاه آنان و نوشتن سفرنامه‌هایشان تأثیرگذار بوده است. ایشان در ضمنِ معرفی چندین سفرنامۀ نگاشته شده در دوره قاجار، به نقد مطالب آنها در باب تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران پرداختند، مطالبی که عموماً نگاهی منفی یا سیاه را از فرهنگ ایران بازتاب داده‌اند. حتی راجع به شخصیت‌های بزرگ تاریخ معاصر ایران همچون امیر کبیر یا سایر شخصیت‌ها، عموماً نگاهی منفی دارند. بنابراین سفرنامه‌های غربی نمی‌توانند منبع موثقی برای تاریخ اجتماعی ایران در سده 19م. باشند؛ زیرا دارای زاویه دید منحصر به خود و استعمار‌گونه نسبت به مردم هستند. از نظر ایشان محققان در پژوهش‌های علمی خود در ارجاع به سفرنامه‌ها بایست با دیدی نقادانه و محتاطانه‌تر عمل کنند و با رجوع به منابع فارسی به عینیت و میزان صحت‌سنجی مطالب آنها پی ببرند.

با توجه به برگزاری نشست در روز دوم ماه مبارک رمضان با رسیدن زمان افطار در ساعت 18:20 دقیقه به پایان رسید. آقای ترکمان مهمانان حاضر در نشست را به افطاری دعوت کردند.

گزارش: مرضیه منصوری ، 24 اسفند ماه 1402.

راههای ارتباطی با انجمن ایرانی تاریخ