گزارش نشست مقایسه نقش زنان در برنامه‌های نوسازی فرهنگی آتاتورک و رضاشاه

انجمن ایرانی تاریخ شعبه آذربایجان شرقی در مورخ دوشنبه ۲۳ مهر۱۴۰۳ نشست مجازی با عنوان مقایسه نقش زنان در برنامه‌های نوسازی فرهنگی آتاتورک و رضاشاه برگزار کرد.

در ابتدای برنامه سرکار خانم دکتر فاطمه اورجی، نماینده انجمن ایرانی تاریخ در آذربایجان شرقی، مقدمه‌ای در مورد بحث مورد نظر ارائه کردند.

جناب آقای دکتر رضا دهقانی، مولف کتبی مانند تاریخ مردم ایران در دوره قاجار، روشنفکران دینی و دینداران روشنفکر، سیاست و حکومت در ترکیه و… سخنان خود را با این مطالب آغاز کردند: «انسان در وهله اول در مقایسه خود با دیگران است که سنجه‌های لازم را برای رشد پیدا می‌کند. پس بحث مطالعات تطبیقی ایران با ترکیه بسیار بجاست. کلمه نوسازی تفاوت مهمی با نوگرایی دارد. ترجمه فارسی کلمه مدرنیته، نوگرایی و ترجمه فارسی کلمه مدرنیزاسیون، نوسازی می‌باشد. در مدرنیته عقل فرهنگی حاکم است و بیشتر به لایه‌های بنیادین جامعه اشاره دارد مثل خِرَد جمعی یا تصمیم‌گیری آنها، ارتباطات مردم با هم و…. اما مدرنیزاسیون برآمد و برون‌داد عقل فرهنگی و یا اصطلاحاً عقل ابزاری است. اساساً هدف نوگرایی ارتقای سطح زندگی مردم به همراه اقدامات انجام گرفته در حوزه نوسازی می‌باشد».

در ادامه جناب آقای دکتر توضیحاتی در مورد اقدامات صورت گرفته در دوره رضا شاه و آتاتورک در جهت نوسازی و ایجاد تغییرات در سبک زندگی زنان ارائه کردند: «رضاشاه با حمایت و تحت تاثیر آثار و گفته‌های روشنفکران اقدام به ایجاد حکومتی متجدد کرد که در آن باید تمامی مظاهر کهنه جامعه که به نظر او عامل عقب‌ماندگی ایران بودند، نابود می‌شدند و او این اقدامات را تنها راه برون‌رفت ایران از مشکلات اجتماعی – اقتصادی قلمداد می‌کرد. تغییر زندگی زنان از مهمترین برنامه‌های اجتماعی – فرهنگی دولت در این دوره به‌شمار می‌رود. قبل از این، زنان نقش بسیار کمی در جامعه داشتند، در مشاغل بسیار محدودی مثل معلمی چون مردم اجازه نمی‌دادند که یک مرد معلم درس دختران بشود.کشف حجاب زنان هم یکی از اقدامات بسیار مهم دوره رضا شاه بود. زنان با حضور در مدارس و مراکز آموزش عالی مثل دانشگاه‌ها و کار در ادارات دولتی توانستند در جامعه نقش‌آفرینی کنند و از طرفی فکر و عقیدۀ خودشان هم تغییر پیدا کند. در این زمان کانون بانوان و نشریاتی در حمایت از حقوق زنان مثل نشریه زبان زنان به وجود آمدند که البته نشریاتی از این قبیل، قبل از این دوران هم وجود داشتند اما به شکل بسیار محدودتر. از زنان مهم این دوره می‌توان به خانم مهرانگیز دولتشاهی، هاجر تربیت (اولین زنی که به مجلس شورای ملی راه یافت)، صدیقه دولت آبادی (روزنامه‌نگار فعال مشروطه و جنبش زنان)، بدرالملوک بامداد و … اشاره کرد. رضاشاه خود با این اقدامات موافق نبود و از این که در مراسم فارغ‌التحصیلی دانشسرای عالی، خانواده‌اش بدون حجاب ظاهر شده بودند ناراضی بود البته بیشتر مردان و افراد جامعه ایران با او هم نظر بودند، اما به گفته خود برای عقب نماندن از ترکان و این که در دنیا آنها را به‌عنوان وحشی نشناسند، چاره‌ای جز این کار نداشت. او به مقامات و مسئولین دستور داده بود که با همسران خود بدون حجاب در اماکن عمومی ظاهر شوند. اما هنوز تغییرات زیادی در سبک زندگی و حقوق زنان شکل نگرفته بود، مردان حق داشتن چهار همسر را داشتند و زنان همچنان حق طلاق، رای و نامزدی در انتخابات را نداشتند.

اقدامات آتاتورک هم در جهت نوگرایی بسیار شبیه به رضاشاه می‌باشد. او اقدامات خود را بسیار قبل‌تر از رضا شاه آغاز کرده بود. اقداماتش در جهت دگرگونی موقعیت اجتماعی و سیاسی زنان در راستای غربی کردن ترکیه نوین و پیشرفت و توسعه کشور با کنار گذاشتن میراث شرقی و به جا مانده از دوران امپراتوری عثمانی و متناسب با فرهنگ جهانی بود. در ترکیه مانند ایران، کشف حجاب اجباری نبود و استفاده از آن منع قانونی نداشت اما دولت با تبلیغات خود در رادیو و مطبوعات به کشف حجاب اصرار می‌ورزید. او برای توسعه و پیشرفت کشور با هر چه که از دوران عثمانی مانده بود مثل لباس و حق و حقوق مخالفت می‌کرد. او در راستای اقدامات خود، به حقوق زن در خانواده و جامعه توجه کرد. به زن حق طلاق داد. ازدواج مرد بیش از یکبار را مشروط به داشتن توان مالی کرد تا به این طریق، مرد در ازدواج‌ بیش از یکبار محدود شود. ۲۸ سال قبل از ایران، به زنان حق انتخاب کردن و انتخاب شدن و ورود به مجلس را داد. با این تغییرات در جامعه، تشکیلات خودجوش در حمایت از حقوق زنان توسط زنان تاسیس شدند. همچنین آتاتورک زنان را تشویق به یادگیری رقص از جمله رقص تانگو کرد و در ترویج آن بین ترکان، کلاس‌های آموزش رقص بزرگسالان تاسیس شد. برگزاری مسابقات ملکه زیبایی بین ترکان متداول شد و در این زمان، اولین ملکه زیبایی ترکیه، خانم کریمان خالص، در مسابقه ملکه زیبایی  انتخاب شد. آتاتورک بسیار از این موضوع حمایت کرد و به او لقب اژه یا ملکه را داد. از زنان مهم این دوره می‌توان به خالده ادیب رمان‌نویس، تکیه الگون، صبیحا گوکچان اولین زن خلبان جنگنده جهان و دختر خوانده آتاتورک، آفت اینان و… اشاره کرد. اما در ترکیه هم به مانند ایران، این اقدامات به معنای دگرگونی اساسی در حیات زنان نبود و اکثریت جامعه با این اقدامات غرب‌گرایانه موافق نبودند. مثلاً خانم خالده ادیب در نقد این مسائل می‌گوید که زن مدرن، زنی است که متین و باشخصیت است و شغل معلمی یا پرستاری را انتخاب می‌کند نه اینکه به جای سلام بُن ژور بگوید».

در ادامه آقای دکتر دهقانی به مهمترین شباهت‌ها و تفاوت‌های دوره رضاشاه و آتاتورک پرداختند:«چون در روستاها و عشایر علیه زنان و دخترانی که حجاب را کنار گذاشته بودند، اعمال خشونت می‌شد به همین دلیل هر دو از تغییر وضعیت و سبک زندگی روستاها ناامید شده و تمرکز خود را بر روی شهرها، آن هم فقط شهرهای بزرگ گذاشتند. در هر دو جامعه دو دستگی و شکاف بین دولت و ملت به دلیل اقدامات متجددانه به وجود آمد، مخصوصاً در ایران. چون ایران به نسبت ترکیه جامعه مذهبی‌تری بود و ترکیه به دلیل نزدیکی به اروپا با این اقدامات آشنا بود. در تغییر لباس و سبک زندگی مردم و به ویژه زنان خط مشی هر دو مشترک و به صورت آمرانه و دستوری بود. از مهمترین تفاوت‌های آنها هم می‌توان به شرایط فرهنگی و دینی برای درک و پذیرش نوسازی آمرانه اشاره کرد. در ترکیه سابقه تجدد طولانی در دوره عثمانی وجود داشت. همچنین اقدامات رضا شاه به صورت شتابان و تعمدی و کاملا اجباری بود. به همین دلیل با مخالفت‌های شدید جامعه مواجه شده و در دوره محمدرضا شاه قانون کشف حجاب اجباری لغو‌ شد. در صورتی که آتاتورک این اقداماتش را ملایم‌تر و همراه با تبلیغات پیش می‌برد».

رضاشاه و آتاتورک هر دو با وارد کردن زنان به عرصه اجتماعی و سیاسی، سعی در پیشرفت و ترقی کشور و دگرگونی در سبک زندگی مردم داشتند. هر دو با موفقیت‌ها و شکست‌هایی رو به رو شدند و مطالعه تطبیقی این دو به فهم درست این دوره و درک هدف آنها کمک می‌کند.

در پایان آقای دکتر دهقانی به سوالات شرکت‌کنندگان در نشست پاسخ دادند.

گزارش:

خانم لیلا دهقانی